Fortyfikacje Jeleśni: Przyborów, Krzyżowa
W rejonie Beskidu Żywieckiego wytypowano dwa środki oporu:
1. Ośrodek oporu Węgierska Górka, zamykając dolinę Soły.
2.Ośrodek oporu Przyborów i Korbelów, zamykający dolinę rzeki Koszarawy i potoku Krzyżówka.
Koncepcja obrony południowej granicy Polski
W rejonie Beskidu Żywieckiego wytypowano dwa środki oporu:
1. Ośrodek oporu Węgierska Górka, zamykając dolinę Soły.
2.Ośrodek oporu Przyborów i Korbelów, zamykający dolinę rzeki Koszarawy i potoku Krzyżówka.
Korbielów - Krzyżowa-Przyborów
Ośrodek umocnień w Korbelowie miał za zadanie zablokowanie drogi od Przełęczy Glinne w kierunku Jeleśni i Żywca. Schrony bojowe zostały wybudowane w południowej części wsi Krzyżowa w miejscu gdzie następuje naturalne zwężenie kotliny potoku Krzyżówka. Z planowanych 5 schronów bojowych do wybuchu wojny wybudowano i częściowo wyposażono 3 obiekty, pod następny wykonano fundament, a pod kolejny rozpoczęto wykonywać wykop. Umocnienia w Przyborowie miały zablokować dolinę rzeki Koszarawy oraz drogę na Jeleśnię i Żywiec od strony wschodniej. Do dnia 1 września wybudowano i częściowo wyposażono 2 schrony bojowe, pod trzeci zrobiono fundament, a pod kolejne dwa rozpoczęto wykopy.
Budowa umocnień polowych
Od wiosny 1939 roku rozpoczęto budowę umocnień polowych. W Korbelowie wykonano dwie linie okopów. Pierwsza zlokalizowana była ok. 50m od przejścia granicznego Glinne (809 m npm) natomiast druga linia ciągnęła się od wzniesienia Gawlasia po wschodniej stronie potoku Glinne Az do drogi i dalej na zachód do wzgórza Za Jurkową, gdzie był zbudowany drewniano-ziemny schron z 1 ckm. Dalej linia ta biegła pod Pilsko (1556,5m npm) gdzie znajdował się posterunek obserwacyjny z 1 ckm mieszczący się w skalno-drewnianym schronie. Od granicy droga była zatarasowana drzewami, pod gajówką zrobiono zaporę z drzew skręconych śrubami. Wokół tej zapory teren był zaminowany. Pole minowe biegło dalej aż do przysiółka Kamienna w Korbelowie. W Krzyżowej zapora przeciwpiechotna biegła od schronu K-1 do K-2 i dalej przez drogę do schronu K-3. W Przyborowie zapora przeciwpiechotna składająca się z trzech rzędów drutów, biegła od schronu P-2 na północ przecinając rzekę Koszarawę i drogę do schronu P-1.
Budowa schronów bojowych
Po wykonaniu projektu pozycji obronnej regulowano kwestie własności gruntu, wypłacono odszkodowania za zniszczenia, wykupywano teren przeznaczony na budowę schronów. Budowę prowadziły firmy prywatne, saperzy, junacy, grupy fachowców tacy jak: cieśle, zbrojarze, spawacze oraz miejscowa ludność, wszystko pod nadzorem i kierownictwem wojskowym. Wszystkich zatrudnionych przy budowie fortyfikacji obowiązywało zachowanie tajemnicy wojskowej. Zabronione było fotografowanie miejsc budowy, a cały teren był pilnowany dzień i noc.
Uzbrojenie schronów bojowych
1. Armaty przeciwpancerne
Polowa armata przeciwpancerna kalibru 37 mm firmy ”Bofros” została przyjęta w listopadzie 1935 roku jako podstawowa bron tej klasy w Wojsku Polskim. W fortyfikacjach przewidywano zastosowanie armat ppanc. i rozważano możliwość jej zamontowania w strzelnicach schronów bojowych przy wykorzystaniu jarzma czołgowego.
2. Ciężkie karabiny maszynowe
Podstawowym uzbrojeniem schronów bojowych fortyfikacji granicy wschodniej stosowane były ciężkie karabiny maszynowe Browning wz. 30, przy czym w tym samym czasie w uzbrojeniu fortyfikacji granicy wschodniej stosowane były także ckm Maxi wz. 08 (typ niemiecki). Konstrukcja broni była nieskomplikowana, z małą ilością części, bardzo odporna na zanieczyszczenia, łatwa do rozkładania i składnia.
3. Ręczne karabiny maszynowe
Ręczne karabiny maszynowe stanowiły uzbrojenie przeznaczone do bezpośredniej obrony schronów. Broń ta zasilana z magazynka pudełkowego, mieszczącego 20 naboi i wyposażona w dwójnóg z przodu, pod lufą. W fortyfikacjach dodatkowe wyposażanie stanowiła nasadka na komorę zamkową i worek na łuski wystrzelonej amunicji.
4. Karabinki piechoty
Indywidualne uzbrojenie strzeleckie stanowiły w oddziałach fortecznych karabinki Mauser wz.98, ewentualnie wz. 29. W schronach bojowych mogły być wykorzystywane do walki bliskiej ze strzelnic broni ręcznej. Zasilanie broni odbywało się z pięcionabojowego dwurzędowego magazynka pudełkowego, nie wystającego z łoża i ładowanego łódkami.
5. Pistolety wojskowe.
Pistolety wojskowe stanowiły podstawową broń osobista oficerów i podoficerów funkcyjnych oddziałów fortecznych. W schronach bojowych mogły być wykorzystywane do walki bliskiej z kopuł pancernych i strzelnic broni ręcznej.
6. Granaty ręczne
Do obrony bezpośredniej schronów służyły granaty ręczne. Można je było wyrzucać przez specjalne zrzutnie, strzelnice broni ręcznej, otwory kopuł obserwacyjno-bojowych oraz przez otwory wizjerów w drzwiach i zamknięć wyjść ewakuacyjnych.
Wyposażenie schronów bojowych
1. Pancerne kopuły obserwacyjno-bojowe
Kopuły pancerne były wykonywane jako odlew ze stali wysokostopowej (dodatki chromu i niklu) Kopuły pancerne które miały być zamontowane w Przyborowie i Krzyżowej, maiły mieć średnicę ok.1500 mm, grubość ok. 180 mm, masę ok. 18 ton. Posiadały trzy otwory strzelnicze wyposażone we wkładki przeciwrykoszetowe oraz trzy otwory obserwacyjne. W środku na obrotowej lawecie umieszczony był ckm.
2. Strzelnica armat przeciwpancernych
Jest to płyta staliwna o grubości 85 mm, zabetonowana ścianie razem z konstrukcja kształtowników. W płycie umieszczony jest otwór obserwacyjny ( zakryty szkłem pancernym) oraz wnęka ma jarzmo kuliste, armaty ppanc w kształcie czaszy o średnicy 300 mm.
3. Strzelnica ckm
Jest to prostokątny otwór , oparty na konstrukcji stalowej. U dołu znajduje się stopka z otworem służącym do zamocowania ckm. Na zewnątrz zamontowane są drzwiczki o grubości 25 mm. chroniące strzelnicę gdy nie prowadzono ognia. Otwarcie drzwiczek powodowało rozszczelnienie schronu, jednak przy panującym nadciśnieniu, nie powodowało to zasysania powietrza z zewnątrz.
4. Strzelnice broni ręcznej
Jest to prostokątny otwór o wymiarach 150x200 mm zamykany klapą o grubości 25 mm, uszczelniony wkładką filcową. Mógł służyć jako strzelnica dla rkm, oraz kb. Z racji stosunkowo dużych rozmiarów otworu można było także wyrzucać z niego granaty.
5. Zrzutnia granatów
Jest to prostokątny otwór o wymiarach 150x200 mm zamykany klapą o grubości 25 mm uszczelniony wkładką filcową. Wewnątrz konstrukcji stalowej znajduje się uchylna klapa przeciwwybuchowa. Całość zakończona jest rynną o wymiarach 200x200mm.
6. Wyrzutnia ładunków oświetlających
Jest to prostokątny otwór o wymiarach 500x250 mm, oparty na konstrukcji stalowej, zamykany klapą o grubości 25 mm, uszczelniony wkładką filcową.
Wewnątrz wnęki znajduje się rura o średnicy 50 mm, zabetonowana skośnie w górę, służąca jako lufa do wystrzeliwania ładunków. Na dole wnęki znajduje się rynna, zakończona wylotem służąca do wyrzucania łusek na zewnątrz schronu.
7. Stanowisko do łączności optycznej
Jest to prostokątny otwór o wymiarach 500x250 mm, oparty na konstrukcji stalowej, zamykany klapą o grubości 25 mm, uszczelniony wkładka filcowa. Wewnątrz wnęki znajdują się dwie rury o średnicy 140 mm, które są dokładnie wycelowane w schron bojowy z którym nawiązywano łączność.
Schrony bojowe rejonu umocnionego Przyborów-Krzyżowa
Przyborów
1. Schron bojowy P-1
Jest to średniej wielkości schron bojowy o odporności C, położony po lewej stronie drogi Przyborów-Koszarawa. Ściany czołowe i boczne mają ok. 1m grubości. Główne uzbrojenie stanowiły ckmy, które prowadziły ogień w stronę wzgórza 640 oraz na wschodnia stronę rzeki Koszarawy. Do ognia czołowego miał służyć ckm, umieszczony w kopule pancernej. Wokół otworu umieszczono worki z piaskiem, ponieważ nie dostarczono kopuły pancernej. Oświetlenie miały zapewniać lampy naftowe, umieszczone we wnękach murów.
2. Schron bojowy P-2
Jest to średniej wielkości schron bojowy o odporności C, zbudowany na stoku wzgórza 883. Ściany czołowa i boczna mają ok. 1m grubości. Główne uzbrojenie stanowiły ckmy które zostały umieszczone w jednej izbie bojowej, a zadaniem ich było blokowanie doliny rzeki Koszarawy. Do prowadzenia ognia czołowego miał służyć ckm umieszczony w kopule pancernej. Wokół otworu umieszczono worki z piaskiem, ponieważ nie dostarczono kopuły pancernej. Wnętrze schronu było gazoszczelne.
3. Schron bojowy P-3
Sądząc po zarysach fundamentu miał to być najmniejszy z istniejących schronów bojowych w rejonie Przyborowa. Usytuowany jest na wschodnim stoku wzgórza Kiczorą 752 m n.p.m. Posiada łączność wzrokową ze schronem P-1 i P-2
Krzyżowa
1. Schron bojowy K-1
Jest pośredniej wielkości schron bojowy o odporności C, umieszczony na stoku wzgórza 757. Ściana czołowa ma 1,5 m a boczna 1-1,2 m grubości. Główne uzbrojenie stanowiła armata forteczna ppanc. 37mm oraz ckmy które swym ogniem miały blokować drogę Krzyżowa – Korbielów. Do ognia czołowego miał służyć ckm umieszczony w kopule pancernej. Wokół otworu umieszczono worki z piaskiem, ponieważ nie zdążono zamontować kopuły pancernej.
2. Schron bojowy K-2
Jest to średniej wielkości schron bojowy umieszczony na stoku wzgórza 757. Ściana czołowa ma 1,5m a boczne 1m grubości. Głównym uzbrojeniem były ckmy, których zadaniem było blokowanie drogi Korbielów - Krzyżowa. Do ognia czołowego miał służyć ckm umieszczony w kopule pancernej. Wokół otworu umieszczono worki z piaskiem, ponieważ nie dostarczono kopuły pancernej. Oświetlenie zapewniały lampy naftowe
3. Schron bojowy K-3
Jest to średniej wielkości schron bojowy o odporności B, który został jednak wzmocniony. Położony jest na stoku wzgórza 725 po zachodniej stronie potoku Krzyżówka. Ściana czołowa ma 1,2m a boczne 1m grubości. Głównym uzbrojeniem były ckmy, których zadaniem było blokowanie ogniem drogi Krzyżowa – Korbielów. Do ognia czołowego miał służyć ckm, umieszczony w kopule pancernej.
4. Schron bojowy K-4
Wykonano fundament, który został zasypany przez właścicieli działki. Sądząc po wielkości wykopu schron ten wielkością odpowiadał schronowi K-1 i prawdopodobnie maił być wyposażony w armatę ppanc. 37mm.
Działalność niemieckiego wywiadu
Rozpoczęcie prac fortyfikacyjnych w rejonie Węgierskiej Górki i Jeleśni wiązało się z przemieszczeniem znacznej ilości wojska (bat KOP „Wklejka” liczył ok. 600 żołnierzy) oraz junaków (64 komp. Liczyła ok.150 junaków), co nie uszło uwadze wywiadu niemieckiego. Dzierżawcą schroniska TTN na Ryniance był Gustaw Pustelnik, agent wywiadu niemieckiego, który przymierzał szlaki turystyczne, badając szerokość górskich dróg oraz wytrzymałość mostów. Obserwował także budowę fortyfikacji w rejonie Węgierskiej Górki oraz Krzyżowej a wiadomości przekazywał za pomocą kurierów do Niemiec. Gdy z końcem sierpnia zgromadzono niezbite dowody wywiadowczej działalności Pustelnika ten zbiegł na teren Słowacji. W sierpniu nad granicą polsko-słowacką zaczęły się pojawiać niemieckie samoloty zwiadowcze, które z biegiem czasu przelatywały na stronę polską na głębokość 2 do 5 kilometrów i bezkarnie fotografowały linię umocnień w Krzyżowej i Przyborowie.
Potyczki w rejonie Korbielowa
1 września nad ranem przez przełęcz Glinne w stronę Torbielowa wjechał patrol niemieckich motocyklistów. Został jednak zatrzymany przez żołnierzy bat. KOP „Wilejka” ze stanowiska ogniowego mieszczącego się na wzgórzu za Jurkową.
W godzinach porannych wysłano patrol zwiadowców w rejon Pilska, aby sprawdzić co dzieje się na słowackiej stronie. Podczas powrotu zginął kpr. Basik Franciszek, omyłkowo ostrzelany przez placówkę pod Pilskiem.
Około południa nad Krzyżową nadleciał niemiecki samolot zwiadowczy, który został ostrzelany przez obsadę schronu bojowego K-1 oraz żołnierzy z okopów. Został on uszkodzony i silnie dymiąc przeleciał nad Górą Westką na stronę Słowacji.
Wieczorem 2 września bat. KOP „Wklejka” , 152 Kompania Forteczna „Jeleśnia” , zostały wycofane do Jeleśni i transportem kolejowym przewiezione do stacji Stronie koło Wadowic.
Losy schronów bojowych po walkach
Po zakończenia kampanii wrześniowej zdemontowano wszystkie elementy metalowe (drzwi pancerne, drzwi gazoszczelne, podstawy do ckm, itp.) Rozebrano także ogrodzenie z desek, a rowy strzeleckie, które były na polach uprawnych, zniwelowano. Niemcy zdemontowali także zapory przeciw piechotne, a druty konfiskowano nawet u okolicznych gospodarzy, którzy usiłowali je ukryć. Zdemontowano również kolejkę wąskotorową, a z drogi do przełęczy Glinne usunięto zapory drewniane.
W czasie okupacji Niemcy nie interesowali się specjalnie opuszczonymi schronami. Jednak w 1945 roku, gdy Armia Czerwona zbliżała się w okolice Jeleśni, to schrony w Krzyżowej zostały obsadzone jednostkami węgierskimi, które po ruszeniu frontu wycofały się bez walki.
Turystyka
Schrony bojowe w Przyborowie i Krzyżowej znajdują się w atrakcyjnym górskim terenie. Istnieje możliwość odbycia wycieczki pieszej lub rowerowej (tylko Przyborów) śladem fortyfikacji.
W Krzyżowej trasę zwiedzania rozpoczynamy od budynku Ochotniczej Straży Pożarnej. Idziemy w górę drogą asfaltową ok. 100m która zmienia się w drogę polną i skręca w lewo a po ok. 150m w prawo do góry.
Po przejściu kolejnych 100m po lewej stronie znajduje się schron bojowy K-2. następnie skręcamy w prawo na południowy wschód idziemy pod linią wysokiego napięcia i po przejściu ok. 300m dochodzimy do schronu bojowego K-1 z pod którego roztacza się piękny widok na Pilsko.
Schodzimy prosto granicami pól w dół i wychodzimy na drogę asfaltową która prowadzi do remizy OSP. Wychodzimy na drogę główną i kierujemy się w stronę Jeleśni ok. 200m i skręcamy w boczną drogę w lewo.
Idąc pod górę ok. 300m dochodzimy do dużego piętrowego białego budynku. Od tego miejsca skręcamy na północ w stronę Jeleśni i po przejściu ok. 200m dochodzimy do kępy drzew w śród których ukryty jest schron bojowy K-3. Wracamy tą samą droga do szosy głównej.
W Przyborowie zwiedzanie rozpoczynamy od schronu bojowego P-1 który znajduje się za piekarnią. (UWAGA, schron ten znajduje się na ternie prywatnym i należy uzgodnić zwiedzanie z właścicielem, pilnuje go groźny pies.)
Po wyjściu na drogą główną kierujemy się w stronę kościoła, i po przejściu mostu na rzece Koszarawie skręcamy w prawo w boczną drogę asfaltową. Po przejściu ok. 300m podchodzimy w górę ok. 100m i dochodzimy do schronu bojowego P-2. Aby dojść do fundamentu schronu bojowego P-3 musimy zejść w dół przekroczyć potok górski( po kamieniach) idziemy w górę polną drogą przy której postawiona jest kapliczka. Po przejściu ok. 200m skręcając w prawo dochodzimy do miejsca gdzie w śród lasu brzozowego znajdują się zarośnięte trawa fundamenty schronu bojowego P-3.
Istnieje możliwość wędrówki pieszej z Krzyżowej od schronu bojowego K-1 do Przyborowa do fundamentów schronu bojowego K-3 przez przełęcz pomiędzy szczytami Kiczora 752 m n.p.m. i Stryk 732 m n.p.m., ale należy zaopatrzyć się w kompas i mapę, gdyż idzie się całkowicie nie oznakowanymi ścieżkami leśnymi.
Zapraszamy do Żywca!
Zespół Żywieckiego Centrum Obsługi Ruchu Turystycznego